Þegar ég var lítil stúlka man ég eftir viðtali við gamlan mann í sjónvarpinu sem var spurður að því hvaða eina tækninýjung tuttugustu aldar hefði haft mest áhrif á líf hans. Svar mannsins kom á óvart: Gúmmístígvél. En kannski ef við hugsum til þess að áður en gúmmístígvél eða gúmmískór komu til sögunnar var skóbúnaður fólks ekki vatnsheldur og yfirleitt mjög lélegur. Sú framför að vera ekki lengur kaldur og blautur í fæturna heldur í góðum gúmmístígvélum fól í sér mikla aukningu á lífsgæðum fólks.
Staðreyndin er sú að okkur hættir til þess að vanmeta hvað sumar hversdagslegar nýjungar geta haft mikil áhrif. Tökum sem dæmi innkaupakerruna. Hún er ein af þeim uppfinningum tuttugustu aldar sem hefur haft hvað mest áhrif neysluvenjur fólks. Innkaupakerran var fyrst kynnt til sögunnar þann 4. júní 1937 af Sylvan Goldman sem rak verslunarkeðju í Oklahoma sem hét Humpty Dumpty. Hann var að velta fyrir sér hvernig hægt væri að fá fólk til þess að kaupa meira í búðunum hans. Það gekk ekki vel í fyrstu að fá fólk til þess að nota innkaupakerrur. Þær þóttu minna of mikið á barnavagna. Goldman varð því að ráða leikara til þess að keyra kerrurnar um búðina til þess að sýna viðskiptavinunum hvað það væri hentugt að nota þær. Brátt urðu kerrurnar feikivinsælar og breiddust um Bandaríkin á stríðsárunum og eftir það um allan heiminn.
Innkaupkerran umbylti verslun. Áður gekk fólk upp að búðarborði og bað um vörur. Starfsmaður verslunarinnar tíndi síðan vörurnar saman og lét í poka. Með tilkomu kerrunnar urðu til stórmarkaðir þar sem fólk tíndi sjálft vörurnar saman og fór síðan með til starfsmannsins. Þetta leiddi bæði til samþjöppunar í verslun og til vinnusparnaðar. Á Íslandi gerðist þetta með stofnun Hagkaupa árið 1959 en þá sögu þekkja flestir. Þá urðu einnig róttækar breytingar á neysluvenjum. Fólk fór að versla sjaldnar og meira í einu. Þá varð einnig þörf fyrir stóra kæliskápa og frystikistur á heimilum. Í framhaldi varð einnig þörf á því að eiga bifreið til þess að keyra góssið heim. Þegar allir voru komnir á bíla skapaðist þörf fyrir bílastæði og fóru verslanir að færa sig frá miðbæjarkjörnum í úthverfi til þess að komast í nægjanlegt rými og ódýrara lóðaverð. Vafalaust væri hægt að rekja þessa orsakakeðju enn lengra. En ég læt staðar numið hér.
Sagan af innkaupakerrunni er sett til áminningar um hvað litlar uppfinningar sem eru jafnvel ekki taldar sérstaklega merkilegar geta haft víðtæk áhrif. Þetta skiptir máli vegna þess að líklega er sagan að endurtaka sig núna með tilkomu sykursýkis- og þyngdartapslyfinu Ozempic eða GLP-1 sem er framleitt af danska fyrirtækinu Nova Nordisk. Ljóst er að salan á lyfingu gengur vel og gengi félagsins hefur hækkað um meira en 440% á aðeins 5 árum. Þá hafa lífsgæði þeirra batnað sem eiga við sykursýki eða matarfíkn að stríða. Hins vegar virðist sem áhrifin verði meiri og djúpstæðari og muni koma fram mjög víða í efnahagslífinu.
Nú er talið að allt að 10 milljónir lyfseðla hafi verið gefnir út fyrir Ozempic í Bandaríkjunum og ljóst að mun fleiri en offitu– og sykursýkissjúklingar sækja í lyfið. Í stóra samhenginu eru 10 milljónir kannski ekki há tala. Talan svarar til 3% af bandarísku þjóðinni. Það eru fleiri lyf sem hafa sömu virkni og Ozempic og þeim fjölgar ört sem keppa á þessum markaði. Þessi 3% gætu því hæglega verið nær 5% ef bæði Ozempic og þyngdartapslyfið Wegovy eru talin með. En samkvæmt rannsókn sem var framkvæmd af Morgan Stanley er búist við að 7% af bandarísku þjóðinni muni nýta sér lyf til að hafa áhrif á líkamsþyng sína fyrir árið 2035. Þá í framhaldi mun notkun lyfjanna hafa neikvæð áhrif á matvöruverslun. Þetta hefur raunar þegar gerst en forstjóri Walmart John Furner sagði nýverið í viðtali við Bloomberg að Ozempic hefði dregið úr sölu í verslunum hans. Áhrifin gætu þó verið víðtækari en þetta. Ozempic virðist hjálpa fólki að stjórna margs konar fíkn eða ávana, líkt og tóbaks-, áfengis- og tölvuleikjanotkun. Könnun á vegum Numerator sem var lögð fyrir 100.000 manns í nóvember í fyrra sýnir að fólk sem tekur lyf að gerðinni GLP-1 eyðir minna í mat og áfengi en meira í óáfenga drykki. Kannski stafar þetta af því að þyngdartap verður gjarnan til þess að fólk endurskoðar neyslumynstur sitt. Þannig gæti Ozempic leitt til þess að fólk dregur úr hvers konar óhollustu en beinir neyslu sinni að heilsuvörum. Þá mun grennra fólk fara huga meira að tísku, fatnaði og ýmissari lífstílstengdri þjónustu.
Þegar öllu er botninn hvolft hættir okkur kannski til þess að vanmeta hve mikil áhrif ofþyngd og slæmar neysluvenjur hafa á líf svo margs fólks. Ef Ozempic hjálpar þeim að rjúfa þennan vítahring, þá hljóta neysluvenjurnar að breytast með áþreifanlegum hætti. Það leiðir síðan til þess að sum fyrirtæki tapa en önnur hagnast. Í því ljósi er mjög áhugavert að reyna að kortleggja Ozempic og áhrifin á bandarískan hlutabréfamarkað. Þau munu að öllum líkindum fara að koma fram. Svo er einnig líklegt að áhrifin verði dýpri og langvinnari en okkur grunar, líkt og þegar innkaupakerran leit fyrst dagsins ljós.
Helga og Balto á Bókakaffi á Selfossi.